... وَأربعٌ مَن کُنّ فِیه مِن المُؤمِنِینَ أسکَنَه اللَّه فِى أَعلَى عِلِیّینَ فِى غُرَفٍ فَوقَ غُرَفٍ فِى محلّ الشَّرَفِ کلّ أشرف: مَن آوَى الیتیمَ وَنَظَر لَهُ فَکان لَه ابا رَحیماً، وَمن رَحِم الضّعیف وأعانَه وَکَفاه، وَمن أنفقَ علَى والِدَیهِ ورَفَق بِهما وبِرَّهُما وَلَمْ یَحزُنْهُما، وَمَن لَم یَخرِقَ بِمَملوکِه وَأعَنَه عَلى مَا یَکلِفُه وَلَم یَستَسِعَه فِیمَا لَایُطِیقُ‏ «1» 

. و چهار چیز است کسى که از مؤمنین در او باشد خدا او را در اعلى علیین در غرفه‏هایى بالاى غرفه‏ها در شریف‏ترین محل جاى مى‏دهد: کسى که یتیمى را پناه دهد و به او نظر محبت اندازد و نسبت به وى پدرى مهربان باشد، و کسى که به ناتوان رحم کند و او را یارى دهد و امورش را کفایت نماید، و کسى که هزینه‏ى پدر و مادرش را بپردازد و با آنان مدارا کند و نسبت به هر دو نیکى ورزد و آنان را غصه‏دار ننماید، و کسى که به حقوق غلام و کنیز و خدمتکارش تجاوز نکند و او را بر آنچه تکلیف مى‏کند یارى دهد و او را در امورى که در طاقت او نیست به کار نگیرد.

یتیم نوازى‏

یتیم به آن انسانى مى‏گویند که یا به خاطر مرگ پدر از نوازش و محبت پدرانه محروم شده، یا به سبب مرگ مادر از آغوش عاشقانه‏ى مادرانه بى‏بهره گشته، یا هر دو منبع لطف و فیض و عشق و محبت را از دست داده است.

از وظایف الهى و تکالیف قرآنى و مسؤولیت‏هاى اسلامى اهل ایمان توجه‏ همه جانبه به یتیمان براى جلب خشنودى خداست.

قرآن مجید و روایات در ضمن بیان مطالبى لطیف و اشاراتى دقیق، و سفارشاتى عمیق و توصیه‏هایى بسیار مهم مردم را به رعایت حقوق همه جانبه‏ى یتیمان دعوت کرده و این کار را از اعظم عبادات و افضل قربات شمرده‏اند.

حق یتیم آن چنان عظیم است که قرآن بیست و سه بار از یتیم یاد کرده، و فصل جداگانه‏اى در روایات اهل بیت علیهم السلام به این برنامه‏ى بسیار مهم اختصاص یافته است.

قرآن مجید نسبت به ایتام این عناوین را به کار گرفته است:

احسان به یتیم، اکرام به یتیم، اطعام یتیم، انفاق به یتیم، امر ازدواج یتیم، پناه دادن به یتیم، کار براى یتیم، حفظ مال یتیم، خوردن مال یتیم، برخورد قهر آمیز با یتیم.

آیات کریمه‏ى قرآن به ترتیب عناوین بالا عبارت است از آیاتى که در این سطور مى‏نگارم:

احسان به یتیم‏

«وَ إِذْ أَخَذْنا مِیثاقَ بَنِی إِسْرائِیلَ لا تَعْبُدُونَ إِلَّا اللَّهَ وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً وَ ذِی الْقُرْبى‏ وَ الْیَتامى‏ وَ الْمَساکِینِ...» «2».

و یاد کنید هنگامى را که از بنى اسرائیل پیمان گرفتیم که جز خدا را نپرستید و به پدر و مادر و خویشان و یتیمان و تهیدستان احسان و نیکى کنید.

اکرام به یتیم‏

«کَلَّا بَلْ لا تُکْرِمُونَ الْیَتِیمَ» «3».

چنین نیست که خدا شما را خوار و پست کرده باشد، بلکه علّت خوارى و پستى شما این است که یتیم را گرامى نداشتید و حقوقش را رعایت ننمودید.

از آیه‏ى شریفه استفاده مى‏شود که هرکس به اکرام یتیم و رعایت حق او برخیزد، مورد اکرام حضرت حق قرار مى‏گیرد و در پیشگاه حضرت ربّ رفعت مقام مى‏یابد.

اطعام به یتیم‏

«وَ یُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلى‏ حُبِّهِ مِسْکِیناً وَ یَتِیماً وَ أَسِیراً» «4».

و پیوسته در عین دوست داشتن طعام براى خودشان آن را به تهیدست و یتیم و اسیر مى‏خورانند.

در این آیه‏ى شریفه خداى مهربان اطعام به یتیم را از اعمال قابل تقدیر اهل بیت علیهم السلام شمرده است، اهل بیتى که به فرموده‏ى پیامبر صلى الله علیه و آله و سلم، هم سنگ قرآن و در همه‏ى امور زندگى براى همه‏ى مردم سرمشق حسنه هستند.

انفاق به یتیم‏

«یَسْئَلُونَکَ ما ذا یُنْفِقُونَ قُلْ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ خَیْرٍ فَلِلْوالِدَیْنِ وَ الْأَقْرَبِینَ‏ وَ الْیَتامى‏ وَ الْمَساکِینِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ...» «5».

از تو مى‏پرسند چه چیزى را انفاق کنند، بگو: آنچه را از مال انفاق مى‏کنید به پدر و مادر و خویشان و یتیمان و تهیدستان انفاق کنید.

ازدواج یتیم‏

«وَ ابْتَلُوا الْیَتامى‏ حَتَّى إِذا بَلَغُوا النِّکاحَ...» «6».

یتیمان را نسبت به امور دینشان و اخلاق و رفتارشان و نحوه‏ى تصرف در اموالشان تا زمانى که براى ازدواج آماده شدند و مسأله‏ى نکاح براى آنان سهل و آسان آمد آزمایش کنید، اگر توان ازدواج داشتند اموالشان را در اختیارشان قرار دهید...

«وَ إِنْ خِفْتُمْ أَلَّا تُقْسِطُوا فِی الْیَتامى‏ فَانْکِحُوا ما طابَ لَکُمْ مِنَ النِّساءِ...» «7».

و اگر مى‏ترسید که در ازدواج با یتیمان نتوانید عدالت را رعایت کنید پس با آن کس از زنان که خوشایند شماست ازدواج کنید.

حفظ مال یتیم‏

اگر از پدر یتیم یا مادرش یا از هر دو نفر مالى براى یتیم باقى ماند بر سرپرست یتیم واجب است که در حفظ آن مال بکوشد، و پس از رشد یتیم- سن تشخیص مسائل مربوط به امور مالى- آن مال را تا دینار آخر در اختیار او قرار دهد.

«وَ آتُوا الْیَتامى‏ أَمْوالَهُمْ وَ لا تَتَبَدَّلُوا الْخَبِیثَ بِالطَّیِّبِ وَ لا تَأْکُلُوا أَمْوالَهُمْ إِلى‏ أَمْوالِکُمْ إِنَّهُ کانَ حُوباً کَبِیراً» «8».

اموال یتیمان را به خود آنان بدهید و مال نامرغوب خود را با مال مرغوب آنان جابه جا نکنید، و اموال آنان را به ضمیمه‏ى اموال خود نخورید، زیرا این کار گناهى بزرگ است.

«... فَإِنْ آنَسْتُمْ مِنْهُمْ رُشْداً فَادْفَعُوا إِلَیْهِمْ أَمْوالَهُمْ وَ لا تَأْکُلُوها إِسْرافاً وَ بِداراً أَنْ یَکْبَرُوا...» «9».

پس اگر از آنان رشد و صلاحیتى در کارگردانى زندگى و تصرف در اموال یافتید اموالشان را در اختیارشان بگذارید، و اموالشان را به خیال این که مبادا کبیر شوند از روى اسراف و شتاب نخورید...

خوردن مال یتیم‏

تصرف در اموال یتیمان بدون مجوز شرعى، و خوردن آنچه در مالکیت آنان است گناهى بسیار سنگین و سبب دچار شدن به عذاب الهى است.

«إِنَّ الَّذِینَ یَأْکُلُونَ أَمْوالَ الْیَتامى‏ ظُلْماً إِنَّما یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ ناراً وَ سَیَصْلَوْنَ سَعِیراً» «10».

بى‏تردید کسانى که اموال یتیمان را از روى تجاوز و ستم مى‏خورند جز این نیست که در شکم‏هایشان آتش مى‏خورند و به زودى در آتش برافروخته درآیند.

پناه دادن به یتیم‏

از امورى که بسیار پسندیده و باارزش و از خصلت‏هاى نیک انسانى است پناه دادن به یتیم است.

پناه دادن به یتیم براى مصون ماندن او از آفات و بلاها و حوادث تلخ و قرار گرفتنش در مدار امنیت و تربیت و رشد و صلاح لازم کار بسیار باارزشى است که حضرت حق به خود نسبت داده است، و در حقیقت کسى که یتیم را پناه دهد کارى الهى انجام داده است.

«أَ لَمْ یَجِدْکَ یَتِیماً فَآوى‏» «11».

آیا خدا تو را یتیم نیافت پس پناهت داد؟

برخورد نامناسب با یتیم‏

از کارهاى زشتى که بنا بر روایات اهل بیت علیهم السلام عرش را به لرزه مى‏آورد برخورد نامناسب و قهر آمیز با یتیم است، برخوردى که دل او را مى‏سوزاند و اشکش را جارى مى‏کند و او را در فشار روحى قرار دهد.

خداى مهربان که ولى و سرپرست حقیقى ایتام است و مردم مؤمن را وکیل خود در این سرپرستى گرفته از این که با یتیم برخورد قهر آمیز شود نهى فرموده است:

«فَأَمَّا الْیَتِیمَ فَلا تَقْهَرْ» «12».

و اما یتیم، از وظایف و تکالیفت درباره‏ى او این است که با وى برخورد قهر آمیز ننمایى.

کار براى یتیم‏

تا زمانى که یتیم قدرت بر انجام کارهاى خود را ندارد، و به این خاطر ممکن است زیان و ضررى متوجه او شود بر اهل ایمان و دلسوزان تکلیف است که به خاطر خدا کار لازم را براى او انجام دهند.

کار براى یتیم از چنان ارزشى برخوردار است که قرآن مجید مى‏فرماید: دو پیامبر چون موسى و خضر علیهما السلام با هم مى‏رفتند تا به قریه‏اى رسیدند، از اهل آن قریه درخواست طعام کردند ولى اهل آن قریه از این که آن دو مسافر ملکوتى را مهمان کنند امتناع ورزیدند، در آن قریه دیوارى را یافتند که نزدیک به انهدام و خرابى بود، پس خضر علیه السلام به تعمیر و استوار ساختن آن اقدام کرد و پس از بیان مطالبى به موسى علیه السلام گفت: دیوار متعلق به دو طفل یتیم در این شهر بود که زیر آن دیوار گنجى متعلق به آن دو یتیم قرار داشت، دو یتیمى که پدرشان مردى صالح و شایسته بود، خدا اراده کرد که آن دو یتیم به سن رشد برسند تا در سایه‏ى رحمت پروردگارت گنجشان را (که من با تعمیر و استوار کردن دیوار دور از دستبرد قرار دادم) استخراج کنند «13».

روایات و یتیم‏

امام صادق علیه السلام فرمود:

مَن أرادَ أن یُدخِلَهُ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ فِى رَحمَتِهِ ویُسکِنَهُ جَنَّتَهُ، فَلْیُحْسِنْ خُلُقَهُ، وَلیُعطِ النصفَةَ مِن نَفسِهِ، وَلْیَرحَمِ الیَتِیمَ، وَلْیُعِنِ الضَّعِیفَ، وَلْیَتَواضَعْ للَّهِ الَّذِى خَلَقهُ‏ «14»

. کسى که مى‏خواهد خدا او را در رحمتش درآورد، و در بهشت جایش دهد، باید اخلاقش را نیکو گرداند، و از جانب خود به همگان انصاف دهد، و به یتیم مهر ورزد، و ناتوان را یارى رساند، و براى خدایى که او را آفریده فروتنى کند.

آمرزش والدین با اعمال نیک فرزندان‏

پیامبر خدا صلى الله علیه و آله و سلم فرمود: عیسى بن مریم علیه السلام به قبرى عبور کرد که صاحبش در عذاب بود، سپس سال بعد به آن قبر عبور کرد در حالى که صاحبش دچار عذاب نبود، به پروردگار گفت: سال اوّل از این قبر عبور کردم صاحبش در عذاب بود، و سال بعد در عذاب نبود. خدا به او وحى فرمود: اى روح اللَّه! از او فرزندى شایسته به سنّ رشد رسید که جاده‏اى را اصلاح کرد، و یتیمى را پناه داد، پس به خاطر عمل فرزندش او را آمرزیدم‏ «15».

پاداش یتیم‏نوازى‏

پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله و سلم فرمود:

مَن کفّلَ یَتِیماً وکَفّلَ نَفَقَتَهُ کُنتُ أنا وهُو فِى الجَنّةِ کَهاتینِ؛ وقَرَنَ بَینَ أصبَعَیه المُسَبّحَةَ والوُسطى‏ «16»

کسى که عهده‏دار یتیمى شود و هزینه‏ى او را نیز به عهده گیرد، من و او مانند این دو در بهشتیم و بین دو انگشت مسبّحه و وسط خود را پیوند داد (تا نزدیک بودن چنین انسانى را در بهشت با خود نشان دهد).

امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود:

مَا مِن مُؤمِنٍ وَلَا مُؤمِنَةٍ یَضَعُ یَدَهُ عَلَى رَأْسِ یَتیمٍ مُتَرحِّماً لَهُ إلّاکَتَبَ اللَّهُ لَهُ بِکُلّ شَعرَةٍ مَرَّتْ یَدُهُ عَلَیها حَسنةً «17»

. مرد و زن مؤمنى نیست که از روى مهرورزى دستش را بر سر یتیم بگذارد مگر این که خدا به هر مویى که دستش بر آن بگذرد حسنه‏اى براى او مى‏نویسد.

پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله و سلم فرمود:

إنّ الیتیمَ إذا بَکى اهتَزَّ لَه العَرشُ فَیقولُ الربّ تَبارَکَ وتَعالى: مَن هَذَا الَّذى أبکى عبدِى الَّذى سَلَبَتهُ أبوَیهِ فِى صِغَرِه؟ فَوَ عِزَّتِى وَجَلَالِى لَایَسْکُتُه أحدٌ إلّاأوجبتُ لَه الجنّة «18»

. بى‏تردید هنگامى که یتیم گریه کند، عرش به خاطر او به لرزه آید، پس پروردگار متعال مى‏فرماید: چه کسى این بنده‏ى مرا که در کودکى پدر و مادرش را از او گرفتم به گریه انداخت؟ به عزت و جلالم سوگند احدى او را ساکت نمى‏کند مگر این که بهشت را بر او واجب مى‏کنم.

امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود:

أحسِنُوا فِى عَقبِ غَیرِکُم، تُحْفَظُوا فِى عَقبِکُم‏ «19»

به فرزندان باقى مانده از دیگران نیکى کنید تا به فرزندانى که از شما باقى مى‏ماند نیکى کنند.

حضرت امام رضا علیه السلام فرمود:

مَن أَکَلَ مِن مَالِ الیَتیمِ دِرهَماً واحِداً ظُلماً مِن غَیرِ حَقٍّ یُخَلِّدُه اللَّهُ فِى النّار «20»

. کسى که از مال یتیم از روى ستم و به ناحق یک درهم بخورد، خدا او را در آتش جاودانه کند.

ترحم به ناتوان و یارى دادن او

از زیباترین خصلت‏هایى که حضرت باقر علیه السلام همه‏ى مردم را به آن دعوت فرموده، مهرورزى به ناتوان و یارى دادن به او در مشکلات، و قیام به امور زندگى اوست تا جایى که او را از قیام به امور زندگى‏اش بى‏نیاز کند.

پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله و سلم فرمود:

ألَا وَمَن فَرَّجَ عَن مُؤمِنٍ کُربةً مِن کُرَبِ الدُّنیَا، فَرَّجَ اللَّهُ عَنهُ اثْنَیْنِ وَسَبعِینَ کُربَةً مِن کُرَبِ الآخِرَةِ وَاثْنَیْنِ وسبعینَ کُربةً مِن کُرَبِ الدُّنیَا أهوَنُها المَغْصُ‏ «21»

. آگاه باشید، کسى که از مؤمنى گرفتارى و اندوهى از گرفتارى‏هاى دنیایى را برطرف کند، خدا هفتاد و دو گرفتارى از گرفتارى‏هاى آخرت و هفتاد و دو گرفتارى از گرفتارى‏هاى دنیا را که آسان‏ترینش بیمارى قولنج است از او برطرف کند.

امام صادق علیه السلام فرمود: خدا به داود علیه السلام وحى کرد:

إنّ العبدَ مِن عِبادِى لَیأتِینِى بِالحَسنةِ فأُدخِلُه الجَنّةَ. قال: یا ربِّ! وَما تِلکَ الحَسنةُ؟ قَال: یُفَرِّجُ عَنِ المُؤمِنِ کُربَتَه وَلَوْ بِتَمرَةٍ. فَقال داودُ: حَقٌّ لِمَن عَرَفَک أن لَا یَقْطَعَ رجاءَهُ مِنک‏ «22»

. بنده‏اى از بندگانم یک نیکى به پیشگاه من مى‏آورد، پس من او را وارد بهشت مى‏کنم. داود گفت: پروردگارا آن یک نیکى چیست؟ خدا فرمود: گرفتارى و اندوهى را از مؤمنى گرچه به وسیله‏ى یک دانه خرماى خشک باشد برطرف نماید. داود گفت: براى کسى که تو را شناخته سزاوار است که امیدش را از تو قطع نکند.

امام صادق علیه السلام فرمود:

أربعَةٌ یَنظُرُ اللَّهُ عزّ وجلّ إلیهم یومَ القِیامةِ: مَن أقَالَ نَادِماً، أو أغاثَ لَهفَانَ، أو أعتَقَ نَسَمَةً، أو زَوَّجَ عَزَباً «23»

. چهار نفرند که خداى عزّ و جلّ روز قیامت به آنان نظر رحمت مى‏اندازد:

کسى که از پشیمانى گذشت کند، یا اندوهگینى را یارى دهد، یا انسانى را از بند بردگى آزاد نماید، یا وسیله‏ى ازدواج بى‏همسرى را فراهم آورد.

امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود:

مِن کفّاراتِ الذُّنوبِ العِظَامِ اغاثَةُ المَلهُوفِ وَالتَّنفِیسُ عَنِ المَکروبِ‏ «24»

. از کفاره‏هاى گناهان بزرگ یارى اندوهگین و برطرف کردن گرفتارى گرفتار است.

امام صادق علیه السلام فرمود:

مَن نَفَّسَ عَن مُؤمِنٍ کُربَةً نَفَّسَ اللَّهُ عَنْهُ کَرَبَ الآخِرَةِ، وَخَرَجَ مِن قَبرِهِ وَهُو ثَلِجُ الفُؤادِ، وَمَن أطعَمَهُ مِن جُوعٍ أطعَمَهُ اللَّهُ مِن ثَمارِ الجَنَّةِ ومَن سَقَاهُ شَربَةً سَقَاهُ اللَّهُ مِنَ الرَّحیقِ المَخْتُومِ‏ «25»

. کسى که از مؤمنى یک گرفتارى برطرف کند، خدا گرفتارى‏هاى آخرت او را برطرف مى‏کند و از قبرش با دل خنک وارد آخرت مى‏گردد، وکسى که مؤمنى را طعام دهد خدا او را از میوه‏هاى بهشت مى‏خوراند، و کسى که مؤمنى را با شربتى آب سیراب نماید خدا او را از رحیق مختوم سیراب مى‏کند.

نیکى به پدر و مادر

این جانب در کتاب نظام خانواده در اسلام که تاکنون که سال 1382 است، بیست و یک بار به چهار زبان فارسى، اردو، انگلیسى و عربى چاپ شده است به تفصیل به حقوق پدر و مادر و احسان به آن بزرگواران اشاره کرده‏ام، به این خاطر در این بخش به ذکر چند روایت اکتفا مى‏کنم.

منصور بن حازم مى‏گوید: به امام صادق علیه السلام گفتم: برترین عمل در میان اعمال کدام است؟ فرمود:

الصَّلاةُ لِوَقتِهَا وَبِرُّ الوَالِدَینِ وَالجِهادُ فِى سَبیلِ اللَّه‏ «26»

. نماز در وقت ویژه به خودش و نیکى به پدر و مادر و جهاد در راه خدا.

ابراهیم بن شعیب مى‏گوید: به حضرت صادق علیه السلام گفتم:

إنَّ أبى قَد کَبِرَ جِدّاً وَضَعُفَ فَنحنُ نَحمِلُهُ إذا أرادَ الحَاجَةَ فَقالَ: إنِ اسْتَطَعْتَ أن تَلِىَ ذَلک مِنهُ فَافعَل وَلَقِّمْهُ بِیَدِکَ فَإنَّهُ جُنَّةٌ لَک غَداً «27»

. پدرم جداً کهنسال شده و دچار ناتوانى گشته و هرگاه نیازى داشته باشد ما اهل خانه او را به دوش مى‏کشیم، حضرت فرمود: اگر بتوانى تنها خودت او را به دوش بکشى آن را انجام ده، و هنگام غذا خوردن لقمه بر دهانش بگذار؛ زیرا این گونه خدمت براى فرداى قیامت تو نگاهدارى از بلاهاست.

جابر جعفى مى‏گوید: شنیدم مردى به حضرت صادق علیه السلام عرضه مى‏دارد:

پدر و مادرى دارم که هر دو مخالف با شما و فرهنگ شما هستند، حضرت فرمود:

بَرَّهُما کَمَا تَبَرُّ المُسلِمِینَ مِمَّن یَتَوَلَّانَا «28»

. به آنان همان گونه که به شیعیان ما نیکى مى‏کنى نیکى کن.

امام صادق علیه السلام از پدرانش از رسول خدا صلى الله علیه و آله و سلم روایت فرموده:

النَظرُ إلى العالِم عِبادَةٌ، وَالنظرُ إلى الإمامِ المُقسطِ عِبادَةٌ، والنظرُ إلى الوَالِدَینِ بِرَأفَةٍ وَرَحمةٍ عِبادةٌ، وَالنَّظر إلى الأخ تودّه فِى اللَّه عزّ وجلّ عِبادةٌ «29»

. نظر به عالم ربانى عبادت است، و نظر به رهبر عدالت‏ورز عبادت است، و نظر به رأفت و رحمت به پدر و مادر عبادت است، و نظر به برادر دینى که او را براى خداى عزّ و جلّ دوست دارى عبادت است.

امام صادق علیه السلام فرمود:

عُقُوقُ الوالدَینِ مِنَ الکَبائِرِ لَأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وجلَّ جَعَلَ العاقَّ عَصِیّاً شَقِیّاً «30»

. گناه عاق پدر و مادر شدن از گناهان کبیره است، زیرا خداى عزّ و جلّ عاق را عاصى و بدبخت قرار داده است.

رعایت حقوق خدمتکار

رسول خدا صلى الله علیه و آله و سلم فرمود:

مَا زَالَ جَبرَئِیلُ یُوصِینِى بِالمَمَالِیکِ حَتّى ظَنَنْتُ أنَّه سَیَجْعَلُ لَهُم وَقْتاً إذا بَلَغُوا ذَلِکَ الوَقتَ أُعتِقُوا «31»

. پیوسته جبرئیل مرا به غلامان و کنیزان و خدمتکاران و زیردستان سفارش مى‏کرد تا جایى که گمان کردم براى آنان وقت معینى قرار مى‏دهد که چون آن وقت برسد آزاد مى‏شوند.

ابوذر رحمه الله مى‏گوید: از رسول خدا صلى الله علیه و آله و سلم شنیدم که مى‏فرمود:

أطعِمُوهُم مِمّا تَأکُلُونَ وألبِسُوهُم مِمّا تَلبِسُون‏ «32»

. به خدمتکاران و زیردستان از آنچه خود مى‏خورید بخورانید و از آنچه خود مى‏پوشید بپوشانید.

امام باقر علیه السلام فرمود:

أربعٌ مَن کُنَّ فِیهِ بَنَى اللَّهُ لَهُ بَیتاً فِى الجَنَّةِ: مَن آوَى الیَتِیمِ، وَرَحِمَ الضَّعیفِ، وَأشفَقَ عَلَى وَالِدَیهِ، وَرَفَقَ بِمَملُوکِهِ‏ «33»

چهار خصلت است در هرکس باشد خدا براى او خانه‏اى در بهشت بنا مى‏کند: پناه دادن به یتیم، و رحمت آوردن به ناتوان، و مهربانى به پدر و مادر، و مداراى با مملوک و خدمتکار.

ابوذر رحمه الله مى‏گوید: از رسول خدا صلى الله علیه و آله و سلم شنیدم که مى‏فرمود:

إخوَانُکُم جَعَلَهُمُ اللَّهُ تَحتَ أیدیکُم، فَمَن کَانَ أخُوهُ تَحتَ یَدهِ فَلْیُطْعِمْهُ مِمَّا یَأکُلُ، وَلْیَکْسُهُ مِمّا یَلْبِسُ، وَلَا یُکَلِّفْهُ مَا یَغْلِبُهُ، فإن کَلَّفَهُ ما یَغْلِبُهُ فَلیَعنِهُ‏ «34»

. غلامان و ممالیک و خدمتکاران برادران دینى شما هستند که خدا آنان را زیردست شما قرار داده است، پس کسى که برادر دینى‏اش زیردست اوست باید از آنچه خود مى‏خورد به او بخوراند و از آنچه خود مى‏پوشد به او بپوشاند، و او را به آنچه او را به زحمت مى‏اندازد تکلیف نکند و اگر تکلیف کرد لازم است به او کمک دهد.

حکایتى شگفت از حضرت سجاد علیه السلام‏

ابوبصیر از حضرت باقر علیه السلام روایت مى‏کند که آن حضرت فرمود: پدرم غلامى داشت که او را دنبال کارى فرستاد و او نسبت به انجام آن کار تأخیر کرد، حضرت با تازیانه یک ضربه به او زد، غلام گریست و گفت: خدا را اى على بن الحسین علیه السلام، مرا دنبال کارى مى‏فرستى و سپس تازیانه‏ام مى‏زنى؟! امام باقر علیه السلام فرمود: پدرم گریست و به من گفت: به حرم رسول خدا برو و دو رکعت نماز بخوان، آن گاه بگو: خدایا على بن الحسین را از خطایش در قیامت بیامرز، سپس به غلام فرمود: برو تو در راه خدا آزادى. ابوبصیر مى‏گوید به حضرت باقر علیه السلام گفتم: فدایت شوم، آزادى کفاره‏ى یک ضربت تازیانه است؛ ولى امام سکوت کرد «35».

على و بازار پیراهن فروشان‏

امیرالمؤمنین علیه السلام به بازار پیراهن فروشان آمد و دو پیراهن یکى را به ارزش سه درهم و دیگرى را به ارزش دو درهم خرید و فرمود: قنبر این پیراهن سه درهمى را بگیر و بپوش. او گفت: شما که منبر مى‏روید و براى مردم سخنرانى مى‏کنید به این پیراهن باارزش‏تر سزاوارترید. فرمود: تو جوانى و داراى هیجان جوانى هستى، من از پروردگارم حیا مى‏کنم به تو برترى جویم، از رسول خدا شنیدم که مى‏فرمود: خدمتکاران را از آنچه خود مى‏پوشید بپوشانید و از آنچه خود مى‏خورید بخورانید «36».

نیازمندى‏هاى انسان در مسأله‏ى حسنات اخلاقى‏

راه یافتگان به عرصه‏گاه حسنات اخلاقى، و آراستگان به زیبایى‏هاى معنوى، و دارندگان خصلت‏هاى ارزشى، و پاک دامنان از زشتى‏هاى نفسانى عقیده دارند هر انسانى براى رسیدن به فضایل انسانى و خصلت‏هاى ملکوتى، و حالات ارزشمند باطنى به پنج حقیقت نیازمند است:

1. معرفت و آگاهى به زیبایى‏هاى اخلاقى.

2. دلبستگى و عشق ورزى به آنها.

3. به کار گرفتن آن حسنات آسمانى و ملکات عرشى.

4. تداوم بخشیدن نسبت به کارگیرى و عمل به آنها.

5. تبلیغ هنرمندانه و دعوت همگان با زبانى پر از مهر و محبت به آن خصلت‏هاى الهى و انسانى.

به دست آوردن معرفت به آن موارد سعادت بخش کار مشکلى نیست و رفت و آمد چندانى نیاز ندارد، همه مى‏توانند به کتاب‏هایى که در این زمینه بزرگان‏ دین و عالمان متعهد و دانشمندان دلسوز نوشته‏اند مراجعه کنند. نوشته‏هاى آنان تلفیقى از آیات و روایات و مباحث عقلى است و خوشبختانه برخى از آنها هم که عربى است یا مطابق با متن عربى یا خلاصه‏اى از آن براى استفاده‏ى عموم ترجمه شده است.

مانند بزرگوارى در اسلام ترجمه‏ى متن عربى کتاب اخلاق راغب اصفهانى، و ترجمه‏ى حقایق فیض، و اخلاق حسنه‏ى فیض، و معراج السعادة و نیز کتاب‏هاى مهمى که در این زمینه در نوع خود بى‏نظیر است مانند جلد دوم اصول کافى، تحف العقول، مجموعه‏ى ورّام، محجّة البیضاء، ایمان و کفر، بحار الانوار، جامع السعادات و امثال این کتاب‏ها، که انسان با دقت در متن آنها به حسنات اخلاقى معرفت و آگاهى پیدا مى‏کند، و هنگامى که با چشم دل مطالعه کند چراغ عشق به آن واقعیات در خانه‏ى دل او روشن مى‏شود و به انسان براى آراسته شدن به آن موارد و به کار گرفتن آن ارزش‏ها حرکت مى‏دهد، و آن چنان آن حسنات در مقام عمل به ذائقه‏ى جان او شیرین مى‏نماید که عاشقانه تحت هر شرایطى به تداوم بخشیدن به عمل به آنها تن مى‏دهد، و براى این که دیگران هم از این بوستان همیشه بهار محروم نمانند، به تبلیغ آن و دعوت مردم به آراسته شدن به آنها عاشقانه قدم به میدان مى‏نهد و از دل و جان براى تحقق آنها در وجود مردم مایه مى‏گذارد.

مردم باید بدانند که به کار گرفتن حسنات اخلاقى از اعظم عبادات و افضل قربات است، عبادتى که نیاز به زحمت غسل و وضو و روى به قبله کردن ندارد.